Naar aanleiding van een uitgebreide discussie, met twee katholieke vrienden, over het eeuwig maagd zijn van Maria, wil ik laten zien hoe ik over traditie en legendevorming denk.
Reformatorische legendevorming
In mijn jeugd, op de reformatorische basisschool in Nunspeet, werden niet alleen de gewone christelijke feesten gevierd. In de week van 31 oktober werd ook de kerkhervorming (1517) gevierd. We zongen dan niet alleen het Lutherlied, maar we hoorden ook het levensverhaal van Luther.
Ons werd verteld dat Luther al heel jong op zoek was naar God. Toen hij op een dag in een onweer verzeild raakte legde hij in al zijn angst de gelofte af: “heilige Anna, ik zal monnik worden”. Zo ging hij het klooster in.
In het klooster leefde hij in de voortdurende aanvechting of hij wel genoeg goede werken deed om gered te worden. Gelukkig was daar ergens in het klooster nog een oude Bijbel, in de bibliotheek. Die Bijbel lag aan de ketting. Heel zijn leven had Luther nog geen Bijbel in handen gehad, en nu hij hem begon te lezen kon hij niet meer ophouden. Al gauw ontdekte Luther dat de kerk het mis had. Je wordt niet gered vanwege je goede werken, maar vanwege je geloof.
 |
| Luther slaat de 95 stellingen aan |
Vanaf dat moment was alles anders. Het licht, dat 1000 jaar niet had geschenen, ging weer aan. Op 31 oktober 1517 sloeg Luther met een grote hamer en even grote spijkers de beroemde 95 stellingen tegen de aflaat op de slotkapel te Wittenberg.
Iets wat nog nooit eerder gedaan was. Een aanklacht tegen de Katholieke kerk. En zie daar, de reformatie was geboren.
Legendarische elementen
Nu heeft dit verhaal zeker een historische kern, maar in de loop der eeuwen is het verhaal wel mooier geworden dan het was.
Zo werd er ons niet bij verteld dat Luther al jaren voor de reformatie begon hoogleraar Nieuwe Testament was, colleges over de Psalmen en Romeinen hield, en dus wel degelijk de Bijbel las. En dat de Bijbel enkel aan de ketting lag vanwege de kans op diefstal van zo’n kostbaar oud boek, niet om het boek dicht te houden. Er werd ook niet bij verteld dat er ook in de Middeleeuwen al diverse bijbelvertalingen in de volkstaal waren.
Ons werd ook niet verteld dat het vrij gewoon was om voorafgaand aan een belangrijk dispuut een aantal stellingen over het thema te publiceren. Er werd al helemaal niet verteld dat Luther al op 25 september 1516, 97 stellingen over de genade publiceerde.
Geconstrueerd verhaal
Het verhaal dat we te horen kregen was een geconstrueerd verhaal rondom 3 hoogtepunten (met alle drie wel degelijk een historische kern).
Bijgeloof: Luther riep de heilige Anna aan tijdens het onweer. De suggestie die hier vanuit gaat is: zie je wel hoe donker de middeleeuwen waren?
Bijbelgebruik: De Bijbel lag aan de ketting. Een prachtig beeld voor de donkere middeleeuwen, waarin Gods Woord aan banden gelegd was door de Katholieke Kerk.
Stoerheid: Luther die met machtige hamerslagen een papier op de kapel slaat. Symbool voor de kracht en onverschrokkenheid van de reformatie.
We zien hier een zekere legendevorming rond de persoon van Luther, die zeer zeker opkomt uit dankbaarheid voor wat God ons in Luther heeft gegeven. Maar die juist door de kritiekloze verering van de persoon Luther een vertekend beeld van de geschiedenis geeft. Benaderen we Luther via de gereformeerde (en Lutherse) traditie, dan zien we op onderdelen een andere Luther dan de werkelijk historische Luther.
 |
| Luther en zijn legendarische vriend in het onweer |
In de 19e eeuw zijn er zelfs serieuzere legenden rondom Luther, zoals het verhaal dat tijdens het beroemde onweer een vriend van hem door de bliksem gedood zou zijn.
Hoe werkt legendevorming?
Bovenstaand heb ik laten zien hoe ik kritisch omga met mijn eigen traditie. In een tijd van een paar honderd jaar is het verhaal van Luther mooier gemaakt dan het is. Ondanks de boekdrukkunst die ons vanaf het begin in staat stelde om terug te grijpen op wat werkelijk gebeurd is, is het verhaal over Luther behoorlijk opgeleukt.
Via projectie, polemiek en hagiografie kunnen er allerlei elementen aan een verhaal aanslibben en andere elementen worden weggelaten. Dit alles niet doelbewust, maar vanuit oprechte betrokkenheid op de persoon.
Legendevorming rond Maria
Sta me nu toe om dit ook toe te passen op legendevorming in de Katholieke traditie. Specifieker, het ontstaan van legenden rondom Maria. Ik beperk me nu tot de oude legende dat Maria altijd maagd is gebleven. De vroegste schriftelijke sporen van die legende vind ik bij Hieronymus. Maar de legende zelf moet ouder zijn (Hieronymus zelf noemt zelfs Ignatius al als iemand die dit geloofde). Hieronymus leefde rond het jaar 400, dus zo’n 4 eeuwen na de geboorte van Jezus.
 |
| Poolse nonnen |
Deze Hieronymus was een belangrijk persoon in de monastieke beweging en hechtte groot belang aan ascese. Hij legde daarbij alle nadruk op de maagdelijkheid, de overwinning op je seksuele begeerten.
Als een kuise monnik of non het ideaalbeeld is, dan is goed te begrijpen dat deze Hieronymus het zich niet goed kon voorstellen dat de heilige Maria ooit seksuele gemeenschap gehad zou hebben. Het hoeft daarom niet te verbazen dat juist Hieronymus in de polemiek tegen Helvidius het ‘eeuwig maagd’ van Maria met kracht naar voren bracht.
Aangezien het ascetendom zich al vanaf de 2e eeuw ontwikkelde, kan ik me goed voorstellen dat de traditie dat Maria altijd maagd is gebleven een oeroude traditie is. Maar of het daarmee waar is?
Eerdere artikelen in deze discussie:
Wikipedia geeft aan dat Origenes halverwege de 3e eeuw ook al aangaf te geloven dat Maria altijd maagd is gebleven http://nl.wikipedia.org/wiki/Broers_en_zussen_van_Jezus
BeantwoordenVerwijderen@jaap
BeantwoordenVerwijderenHeb ik ook gezien, maar de oudste tekst die ik heb gezien is die van Hieronymus. Die verwijst volgens mij zelfs naar Ignatius, maar ook daar heb ik niets kunnen vinden (al heb ik hem ook niet helemaal gelezen).
Heel interessant hoe Luther kunstmatig in beeld werd gebracht en erg eerlijk van jou om dat mee te delen.
BeantwoordenVerwijderenMag ik nog even wat nuanceren rond de gedachte van de legendevorming rond de persoon van Maria?
Ik begrijp natuurlijk dat een protestant argwanend hoort te zijn wanneer er (teveel) gepraat wordt over Maria. Elke babbel over Maria is er één minder over Jezus ;-). Ook gun ik jou, na je toegeving, ook graag het bestaan van wat legende over Maria. Gelukkig zijn die er ook. Hoe weten we dat? Door de overdrijvingen naast de officiële leer over Maria te leggen.
De nederigheid en verborgenheid van Maria zijn de katholiek bekend en zijn zelfs de grootste kenmerken van religieuze zusters doorheen alle tijden. De ‘canonisering’ van Maria gebeurt dan ook heel passend nà haar overlijden. Door de christologische denkoefeningen kon het niet anders dan dat de rol van Maria evenzeer verduidelijkt zou worden. Andersom gezegd: als wij, katholieken, de ontdekkingen omtrent Maria zoals vastgelegd in de leer van de Kerk plots zouden intrekken, zou dat daadwerkelijk leiden tot het in twijfel trekken van de waarheden omtrent Christus. Zo verweven zijn ze met elkaar.
De katholieke mariologie is niet het gevolg van het plaats geven aan de woeste legendevorming door gelovigen met een teveel aan tijd en verbeelding. Opnieuw, het zijn gevolgen van het gedetailleerder definiëren van de christologie waarbuiten de kerk niet kon, omdat de geloofsleer nu eenmaal in alle tijden aangevallen wordt.
Het monnikendom en de ascese zijn, in werkelijkheid, concrete vormen van imitatio Christi. “Verkoop uw bezittingen”, “Gaat uit zonder balast”, “Sommigen zullen zich onhuwbaar maken”. Het celibataire leven van Christus, zeker door de sterke onderschrijving van Paulus, werd zo, zonder twijfel, een hoog ideaal voor vele mannen, terwijl het celibataire leven van Maria dat zeker werd voor vele vrouwen, en dat van de vroegste tijden.
Daarom is het gewoon onjuist om te stellen dat de projectie omgekeerd gebeurde. Het ideaal van de tot ascese-geneigde mens heeft het beeld over Jezus en Maria gevormd? De mens is, in de eerste plaats, al helemaal niet geneigd om zichzelf en zijn begeerten te verloochenen. Als dit dan toch plaats kreeg en zelfs de Europese cultuur begon te kleuren is het gevolg van de imitatio Christi en het benutten van Gods omvormende genade, die schenkt, datgene wat wij zelf niet aankunnen.
Hé Wim,
BeantwoordenVerwijderenNet als Rob wijs ik op de imitatio Christi, die in het geloof gerust letterlijk genomen mag worden. Dat gold niet alleen voor afzien van de beleving van seksualiteit, maar zoals Rob al zei ook voor het leven zonder bezit, en eveneens zoals we zien in de brieven van Ignatius voor het martelaarschap, het hoogste doel om Christus de gehele weg te volgen was net als Hij je leven als offer te geven tot eer van God en zaligheid van de zielen.
De beeldvorming over Maria zou sterk gekleurd zijn door de culturele blik op seksualiteit onder de christenen van de vierde eeuw, concludeer je op basis van Hiëronymus’ geschrift. Omdat maagdelijkheid tot een hoge deugd was geworden, moest Maria daar zeker ook aan voldoen, omdat zij gezien werd als voorbeeld voor alle christenen. Mijn vraag is dan hoe kwamen die christenen, monniken, erbij dat maagdelijkheid een deugd zou zijn anders dan dat zij die door geloofsoverdracht door de apostelen met Paulus aan kop en Christus als hét voorbeeld ontvangen hadden? Immers de seksuele moraal onder de Romeinen was niet bepaald kuis. Misschien leek die wel erg veel op de huidige tijd van de vrije seks. Wij kunnen ons niet voorstellen dat een man of vrouw in deze tijd nog kiest voor een celibatair leven. We zijn zo gevormd dat we minstens denken dat je een beperkt of zielig mens bent en je blootstelt aan allerlei frustraties als je ter wille van het koninkrijk van God maagd wil blijven. Hooguit zullen we nog instemmen dat we door niet te huwen vrij zijn om volledig voor God beschikbaar te zijn zoals de heilige Paulus zegt. Maar maagdelijkheid een deugd?
In de bijbel wordt maagdelijkheid gezien als zuiverheid, ‘Dat zijn degenen die zich niet met vrouwen hebben afgegeven maar maagdelijk zijn gebleven. Zij volgen het lam waarheen het maar gaat. Ze zijn uit de mensheid vrijgekocht om als de eerste opbrengst te worden aangeboden aan God en aan het lam.’ Openb. 14, 4. We zullen dit in eerste instantie geestelijk verstaan, maar waarom zou het letterlijke niet eveneens van toepassing zijn, zoals hierboven over de imitatio Christi als algemene praktijk zichtbaar was in de vroege Kerk?
Als aanvulling daarop leeft het idee dat juist de hoge waardering voor de maagdelijkheid van Maria, de waardering voor de vrouw vele malen groter is, dan elders. Maar dat is een ander verhaal.
Mariamne
Rob z'n bijdrage net gelezen op z'n eigen blog. Aldaar gereageerd. De tekst van Mariamne vind ik minstens zo interessant, maar nu wordt wel meer duidelijk dat celibatair leven niet echt uitnodigt tot in de maatschappij staan. Vandaar die monnikenordes natuurlijk, afgeschermd van spot en hoon der seculiere burgerij en fysiek beschermd door dikke muren van de buitenwereld.
BeantwoordenVerwijderenNu wil ik niet bij de hand doen, maar in Ierland wordt momenteel onderzoek voorgesteld naar de toenmalige Katholieke washuizen, of hoe heetten het. 'Gevallen' vrouwen werden daar hun hele leven opgesloten en ingezet voor tal van zware werkzaamheden. Die obsessie met maagdelijkheid heeft al met al veel leed gebracht voor ongehuwde moeders. En ook daar gingen de mannen klaarblijkelijk vrijuit. Nee, de theorie is schoner dan de praktijk, laten we dat helaas maar vaststellen.
Ik denk sowieso wel eens dat een goed deel der bedieningen in de christelijke kerk er is voor zichzelf. Beschutting zoekend tegen de harde buitenwereld. En dat ook aan Protestantse zijde. Ook hebben voorgangers wel eens last van lange tenen. En o, o, o, wat was hun seculiere baan een kwelling.
Wel grappig eigenlijk hoe twee gehuwden van evangelische komaf hier zo enthousiast pleiten voor het celibaat. Gemiste kans? Zo ben ik een groot voorstander van Sumo worstelen, maar ja :-) De meeste mensen zijn overigens grote delen van hun leven (noodgedwongen) min of meer celibatair. Singles, gehandicapten, tal van gehuwden, jongelingen en nabestaanden. Ik zou daar meer aandacht voor willen vragen in prediking en pastoraat, (vaak draait het in de kerk om gezinnetjes en partner zoeken) in plaats van de misplaatste verheerlijking van celibatair leven als religieus doel op zich.
Tja, de navolging van Christus kent vele aspecten. Jammer alleen dat de meeste christenen er minimaal in slagen om een onbaatzuchtige levensstijl ‘worthy of Christ’ consequent vol te houden. Ik zou daarom liever willen focussen op de genade die Hij geeft. Zijn juk is immers zacht en Zijn last is immers licht?
@Wim
BeantwoordenVerwijderenJe hebt er een hele artikelen reeks van gemaakt. Mooi hoe je met respect schrijft en je kritische zin toch niet loochent. Ik heb (nog) niet alles van je gelezen. Maar ik doe het lezen en schrijven dan ook in de (late) avonduren, ná een drukke werkdag, inclusief forensen en familiaire beslommeringen.
Komt bij, ik zit al een beetje in jouw kamp, maar ik zoek natuurlijk naarstig naar de evangelische (on)balans der theologische chaostheorie. :-)
Bij mijn weten is de oudste attestatie te vinden in het Protevangelie van Jacobus (ca. 150-200), waar middels fysiek onderzoek geconstateerd wordt dat Maria na Jezus' geboorte maagd gebleven is.
BeantwoordenVerwijderen@Cor H.
BeantwoordenVerwijderenBedankt voor je inzicht in historische bronnen. Wel een vrij bizarre bron, zo te lezen. Hoe ging dat fysieke onderzoek in het werk? Het lijkt mij dat de bevalling van Jezus toch ook wel enige sporen nagelaten zal hebben.
Bij God is niets onmogelijk... ;-)
BeantwoordenVerwijderenSalome de vroedvrouw wilde niet geloven dat Maria maagd was gebleven en toen ze Maria fysiek onderzocht verlamde haar arm wegens haar ongelovigheid. Gelukkig komt het allemaal weer goed als ze haar zonden belijdt.